اقلیم ایران
بخش بزرگی از ایران در کمربند گرم و خشک قرار دارد و این اقلیم بخش وسیعی از فلات مرکزی و نواحی شرقی ایران را پوشش میدهد. بیش از دو سوم مساحت ایران در این گستره آب وهوایی واقع شده است. ویژگیهای این مناطق شامل بارندگی بسیار کم (سالانه بین ۳۰ تا ۲۵۰ میلیمتر)، دماهای بالا در تابستان و اختلاف دمای زیاد روز و شب و تابستانهای طولانی و گرم و زمستانهای کوتاه با سرماهای سخت در ارتفاعات است.
بحران آب در ایران
بحران آب در ایران یکی از مهمترین چالشهای زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی کشور در دهههای اخیر است. طبق گزارشها، ایران وارد «ورشکستگی آبی» شده و در سال ۲۰۲۵ حداقل ۱۲ استان با خطر جدی تخلیه کامل سفرههای زیرزمینی مواجهاند. این بحران پیامدهایی چون خشک شدن رودخانهها و تالابها، افت کیفیت آب، فرونشست زمین، گسترش بیابانزایی و بروز تنشهای اجتماعی داشته است. عوامل مؤثر بر بحران آب در ایران تغییرات اقلیمی و خشکسالی، مدیریت ناپایدار منابع آب و کشاورزی ناکارآمد است.
کشاورزی و بحران آب در ایران
کشاورزی در ایران بزرگترین مصرفکننده آب کشور (بیش از ۹۰٪) است و به دلیل روشهای آبیاری سنتی و الگوی کشت نامناسب، نقش اصلی را در تشدید بحران آب دارد. برداشت بیرویه از منابع زیرزمینی، کشت محصولات آببر در مناطق خشک، و کاهش بارشها بهدلیل تغییر اقلیم، موجب کاهش تولید، تهدید امنیت غذایی، فرسایش خاک و مهاجرت روستاییان شده است.
راهکارهای مقابله با بحران آب در کشاورزی ایران
آبیاری نوین و هوشمند
توسعه و استفاده از سیستمهای آبیاری قطرهای، زیرسطحی و بارانی میتواند تا ۷۰٪ مصرف آب را کاهش دهد و کارایی آبیاری را بهشدت افزایش دهد.
هوشمندسازی با استفاده از سنسورها، نرمافزارهای کنترل و فناوریهای دقیق، امکان صرفهجویی تا ۳۰–۴۰٪ آب را فراهم میکند.
اصلاح الگوی کشت و محصولات مقاوم به خشکی
جایگزینی محصولات پرآببر مانند ذرت علوفهای با گزینههای کمآبتر مانند سورگوم و کینوا، اثری چشمگیر در کاهش مصرف آب دارد.
کشت گیاهان دارویی، پسته و زعفران که نیاز کمتری به آب دارند، راهحلی پایدار محسوب میشوند.
اصلاح ژنتیکی بذرها برای تولید و توسعه نمونههایی مقاوم به کمآبی یا زودرس میتواند مصرف آب را تا ۳۰٪ کاهش دهد.
بهکارگیری روشهایی مانند «الگوی کشت منطقهای» و بازار آب
طراحی الگوهای کشت با توجه به ویژگیهای اقلیمی منطقه، پایداری منابع و ارزش افزوده محصولات ضروری است. ایجاد بازار آب محلی، تعریف حقوق حقابه و امکان خرید و فروش آب به کشاورزان برای محافظت از منابع زیرزمینی پیشنهاد شدهاند.
ترویج مشارکت و دانش بومی
بهکارگیری رویکردهای مشارکتی در مدیریت منابع آب، شکلگیری تعاونیها و مشارکت کشاورزان در تصمیمگیری و تخصیص منابع، اثربخشی راهبردها را افزایش میدهد.
آموزش مهارتی کشاورزان در زمینه روشهای نوین، مدیریت منابع و اصلاح الگوی کشت، پیشنیاز موفقیت این راهکارها است.
راهکارهای محافظت از محصولات کشاورزی در گرمای شدید
۱- انتخاب ارقام مقاوم و بهسازی خاک
استفاده از ارقام مقاوم به گرما یا خشکی که تحت شرایط دمایی بالا یا کمآبی بهتر عمل میکنند.
تقویت سلامت خاک از طریق کاهش شخم، استفاده از پوششهای گیاهی (cover crops) مثل حبوبات و افزودن کود کمپوست به خاک، که باعث حفظ رطوبت بهتر و تقویت ساختار خاک میشود.
۲- تأثیر کودها در کاهش تنش گرمایی
تنش گرمایی در اثر دمای بالای هوا و تابش مستقیم خورشید رخ میدهد که باعث افزایش تعرق، کاهش فتوسنتز، سوختگی برگها و در نهایت پژمردگی یا مرگ گیاه میشود.
مصرف صحیح و بهموقع کودها میتواند به بهبود مقاومت گیاهان در برابر تنش گرمایی کمک کند. تأمین نیازهای کلسیم، پتاسیم و بور گیاهان در این شرایط ضروری است .همچنین، زمانبندی مناسب و آبیاری صحیح در کنار مصرف کودها میتواند تأثیرات مثبت آنها را افزایش دهد.
- استفاده از کودهای پتاس بالا ( ماکروسول سولفات پتاسیم) که باعث افزایش تحمل گیاه به تنشهای محیطی میشوند.
- کودهای حاوی سیلیکات پتاسیم برای تقویت دیواره سلولی و کاهش تعرق ( کود رسیست و کاسیو)
- محلولپاشی جلبک دریایی و آمینواسید جهت کمک به بازیابی گیاه و کاهش استرس (کود سوئیچ، آمیگو و سالگا)
- تقویت سیستم ریشه با هیومیک اسید یا اسیدهای فولویک جهت بهبود جذب آب (کود کامیت و هیومات پتاسیم)
۳ـ استفاده استراتژیک از مالچ (پوشش خاک)
مالچ ارگانیک مانند کاه، یونجه یا پوششهای زنده مانند شبدر، سبب کاهش دمای سطح خاک، حفظ رطوبت، و کاهش تبخیر میشود.
یک لایه مالچ یا مالچ پلاستیکی دور گیاه منتقل شود، دور از پایه گیاه، تا از فشرده شدن خاک جلوگیری شود.
۴ـ اصلاح روشهای آبیاری
استفاده از آبیاری قطرهای برای رساندن آب مستقیماً به ریشهها و جلوگیری از هدررفت در اثر تبخیر
آبیاری در ساعات خنکتر روز، بخصوص در اوایل صبح، به حفظ رطوبت خاک و جلوگیری از تبخیر کمک میکند؛ آبیاری عصرگاهی نیز پیشنهاد شده، البته صبح ارجح است.
استفاده از حسگرهای رطوبت خاک برای تصمیمگیری دقیقتر درباره زمان و میزان آبیاری.
۵ـ سایهدهی و طراحی میکروکلیما
استفاده از پارچههای سایهبان (Shade cloth) برای محافظت گیاهان از نور مستقیم آفتاب.
کشت فشرده یا همراه (companion planting)؛ گیاهان بلندتر بهعنوان پوشش طبیعی ایجاد سایه میکنند و از گیاهان حساستر محافظت به عمل میآورند.
۶ – سیستمهای حفاظتی محیط کنترلشده
استفاده از گلخانهها، با امکاناتی مانند تهویه، سایهبان و سیستمهای تبخیری برای کنترل دما در شرایط گرم.
نتیجهگیری
با وجود بحران شدید آب در ایران، کشاورز میتواند با انتخاب درست الگوی کشت و بهرهگیری از روشهای نوین آبیاری مانند آبیاری قطرهای، بارانی یا کشت گلخانهای، مصرف آب را تا بیش از ۶۰ درصد کاهش دهد و همزمان بهرهبرداری حداکثری را از منابع محدود تحقق بخشد. انتخاب محصولات کم آب و مقاوم به خشکی، زمانبندی و مدیریت هوشمند آبیاری، استفاده از سایبان و مالچ خاک، و بهرهگیری از فناوریهای سنجش رطوبت، امکان افزایش راندمان آب را فراهم میکند؛ به شرط آنکه کشاورز به روز باشد و تصمیمات مبتنی بر دانش و تکنولوژی بگیرد. این اقدامات نه تنها مانع هدررفت آب میشود، بلکه درآمد پایدار برای کشاورز را تضمین کرده و امنیت غذایی را حفظ مینماید.
